Cuộc Cách mạng Công nghiệp đầu tiên sử dụng nước và sức mạnh hơi nước để cơ giới hóa sản xuất. Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ hai dùng điện để vận hành việc sản xuất hàng hóa hàng loạt. Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba sử dụng điện tử và công nghệ thông tin để tự động hóa sản xuất. Giờ đây, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, hay còn được gọi là cuộc cách mạng kỹ thuật số, vốn đặt nền tảng dựa trên cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba, đã bắt đầu diễn ra từ giữa thế kỷ trước. Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần này có đặc tính là một sự hợp nhất của các công nghệ vốn làm mờ đi ranh giới giữa các lĩnh vực từ vật lý, kỹ thuật số, và sinh học.
Có ba lý do giải thích tại sao những biến đổi của cuộc cách mạng ngày nay không chỉ đơn thuần là một sự kéo dài của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba mà là sự xuất hiện của cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư, đó là: tốc độ, phạm vi, và mức tác động lên các hệ thống. Tốc độ của những đột phá công nghệ hiện tại hoàn toàn không có trong tiền lệ lịch sử. Khi so sánh với các cuộc cách mạng công nghiệp trước đây, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư này phát triển với một tốc độ cấp số mũ chứ không còn ở tốc độ tuyến tính như các lần trước. Nó cũng đang làm thay đổi hầu hết các ngành ở mọi quốc gia. Sự thay đổi cả ở diện rộng và chiều sâu này báo trước một sự chuyển đổi trong toàn bộ hệ thống sản xuất, quản lý, và quản trị.
Khả năng hàng tỷ người được kết nối thông qua các thiết bị di động - vốn sở hữu những tính năng chưa từng có từ tốc độ xử lý, dung lượng lưu trữ, và tiếp cận tri thức - là không giới hạn. Những tính năng này sẽ được nhân lên bởi những đột phá công nghệ trong các lĩnh vực như trí tuệ nhân tạo, công nghệ người máy, mạng lưới vạn vật kết nối Internet (Internet of Things), xe tự lái, công nghệ in 3 chiều, công nghệ nano, công nghệ sinh học, khoa học vật liệu, lưu trữ năng lượng, và tính toán lượng tử.
NHỮNG THÁCH THỨC VÀ CƠ HỘI
Giống như các cuộc cách mạng trước đó, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư có tiềm năng nâng cao mức thu nhập toàn cầu và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người dân trên toàn thế giới. Cho đến nay, những người được hưởng lợi nhiều nhất từ nó là những người tiêu dùng tiếp cận được với thế giới kỹ thuật số; công nghệ đã giúp tạo ra các sản phẩm và dịch vụ mới mang lại cả hiệu quả và sự hài lòng cho cuộc sống cá nhân của chúng ta. Gọi một chiếc taxi, đặt chỗ một chuyến bay, mua một sản phẩm, thực hiện thanh toán tiền, nghe nhạc, xem phim, hoặc chơi một trò chơi điện tử, tất cả những điều này giờ đây đều có thể được thực hiện từ xa.
Trong tương lai, đổi mới công nghệ cũng sẽ dẫn đến một sự thay đổi ngạc nhiên từ phía cung hàng hóa trong việc tạo ra các lợi ích lâu dài trong hiệu quả sản xuất và năng suất lao động. Chi phí giao thông vận tải và thông tin liên lạc sẽ giảm xuống, hậu cần và chuỗi cung ứng toàn cầu sẽ trở nên hiệu quả hơn, các chi phí thương mại sẽ giảm bớt, tất cả những điều đó sẽ giúp mở rộng thị trường và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.
Đồng thời, như một số nhà kinh tế học đã chỉ ra, cuộc cách mạng có thể mang lại một sự bất bình đẳng lớn hơn, đặc biệt là ở nguy cơ nó có thể phá vỡ thị trường lao động. Khi sự tự động hóa thay thế cho lao động xảy ra trong toàn bộ nền kinh tế, sự thay thế lao động bằng máy móc này có thể làm trầm trọng thêm sự chênh lệch vốn có giữa hiệu suất sinh lợi từ tư bản và hiệu suất sinh lợi từ lao động. Bên cạnh đó, sự thay thế công nhân bằng công nghệ về tổng quan cũng có thể tạo ra nhiều hơn những công việc an toàn với nhiều biệt đãi.
Ngoài việc là một mối lưu tâm quan trọng mang đặc tính kinh tế, bất bình đẳng hiện lên như là mối quan ngại lớn nhất gắn liền với Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư. Những người được hưởng lợi nhiều nhất ở sự đổi mới có vẻ là những nhà cung cấp tri thức và tư bản – những nhà sáng chế, các cổ đông và nhà đầu tư - điều này giúp giải thích sự chênh lệch giàu nghèo gia tăng giữa người nắm giữ vốn và người lao động. Do đó, công nghệ là một trong những lý do chính lý giải tại sao thu nhập lao động đã bị đình trệ, hoặc thậm chí giảm, đối với phần lớn dân lao động ở các nước có thu nhập cao: nhu cầu lao động có tay nghề cao đã tăng trong khi nhu cầu đối với lao động có giáo dục và kỹ năng thấp đã giảm. Kết quả tạo ra là một thị trường việc làm có nhu cầu mạnh mẽ ở hai đầu cao và thấp, nhưng trống vắng ở phân khúc giữa.
Điều này giúp giải thích tại sao rất nhiều người lao động bị vỡ mộng và lo sợ rằng thu nhập thực của chính họ và những đứa con sẽ tiếp tục đình trệ. Nó cũng giúp giải thích tại sao tầng lớp trung lưu trên toàn thế giới đang ngày càng trải qua một cảm giác phổ biến của sự bất mãn và bất công. Một nền kinh tế kiểu người chiến thắng được hưởng hết vốn chỉ cung cấp các cơ hội giới hạn cho tầng lớp trung lưu tự nó là một thực đơn cho tình trạng thiếu sót và không lành mạnh của một hệ thống dân chủ.
TÁC ĐỘNG LÊN DOANH NGHIỆP
Nhìn chung, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư có bốn tác động chính lên doanh nghiệp: tác động lên những kì vọng của khách hàng, lên việc nâng cao chất lượng sản phẩm, lên sự đổi mới có tính hỗ tương, lên các hình thức tổ chức. Dù là với người tiêu dùng hoặc các doanh nghiệp, cuối cùng chung quy lại vẫn là làm sao cải thiện được chất lượng dịch vụ cho khách hàng. Sản phẩm và dịch vụ giờ đây được làm tăng giá trị nhờ sự hỗ trợ của công nghệ kỹ thuật số. Những công nghệ mới giúp tạo ra hàng hóa lâu bền hơn, trong khi dữ liệu và phân tích đang thay đổi cách chúng được bảo trì. Một thế giới mà ở đó gồm những trải nghiệm của khách hàng, các dịch vụ dựa trên dữ liệu và hiệu suất quản lý tài sản thông qua phân tích đòi hỏi phải có những phương thức hợp tác mới, đặc biệt là khi mà tốc độ của đổi mới và phá hủy đang diễn ra nhanh chóng. Và cuối cùng, sự xuất hiện của các nền tảng toàn cầu cùng với các mô hình kinh doanh mới khác đồng nghĩa với tài năng, văn hóa và các hình thức tổ chức sẽ phải được xem xét lại.
Nhìn chung, sự thay đổi không lay chuyển được này chuyển từ tình trạng số hóa đơn giản ở cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ ba đến sự đổi mới dựa trên các kết hợp công nghệ ở cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư đang buộc các công ty phải xem xét lại cách mà họ làm kinh doanh. Điểm mấu chốt là như nhau: các nhà lãnh đạo kinh doanh và các điều hành cấp cao cần phải hiểu môi trường đang thay đổi xung quanh họ, thách thức các giả định của các nhóm điều hành của họ, và không ngừng và liên tục đổi mới.
TÁC ĐỘNG LÊN CON NGƯỜI
Cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ 4, cuối cùng, sẽ thay đổi không chỉ những gì chúng ta làm mà còn chúng ta là ai. Nó sẽ ảnh hưởng đến thuộc tính của chúng ta và tất cả các vấn đề liên kết với nó: ý thức của chúng ta về sự riêng tư, quan niệm của chúng ta về quyền sở hữu, mô hình tiêu thụ của chúng ta, thời gian chúng ta dành để làm việc và giải trí, và làm thế nào chúng ta phát triển sự nghiệp của mình, trau dồi kỹ năng của mình, gặp gỡ mọi người, và nuôi dưỡng các mối quan hệ. Nó cũng đang thay đổi sức khỏe của chúng ta và dẫn đến một sự tự định lượng, và nó sẽ nhanh chóng giúp gia tăng khả năng của con người trước khi chúng ta kịp nhận ra. Bản danh sách dài vô tận bởi vì nó chỉ giới hạn bởi trí tưởng tượng của chúng ta.
Một trong những thách thức cá nhân lớn nhất gây ra bởi những công nghệ thông tin mới là sự riêng tư. Chúng ta theo bản năng hiểu lý do tại sao nó rất cần thiết, nhưng việc theo dõi và chia sẻ thông tin về chúng ta là một phần quan trọng của kết nối mới. Các cuộc tranh luận về những vấn đề cơ bản như sự tác động vào đời sống nội tâm của chúng ta về việc mất kiểm soát các dữ liệu của chúng ta sẽ chỉ tăng lên trong những năm tới. Tương tự như vậy, những cuộc cách mạng xảy ra trong công nghệ sinh học và trí tuệ nhân tạo - vốn đang định nghĩa lại con người là gì bằng cách xem lại các ngưỡng hiện tại về tuổi thọ, sức khỏe, nhận thức, và khả năng - sẽ buộc chúng ta phải xác định lại ranh giới giữa luân lý và đạo đức của mình.
HÌNH THÀNH TƯƠNG LAI
Công nghệ lẫn những xáo trộn đi kèm với nó không phải là một lực lượng ngoại sinh mà con người không thể kiểm soát. Tất cả chúng ta đều có trách nhiệm hướng dẫn quá trình tiến hóa của nó, theo những quyết định mà chúng ta thực hiện mỗi ngày như là những công dân, người tiêu dùng và nhà đầu tư. Qua đó, chúng ta nên nắm bắt cơ hội và sức mạnh mà chúng ta có để hình thành nên cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư và định hướng nó tới một tương lai thể hiện các mục tiêu và các giá trị chung.
Để làm điều này chúng ta phải phát triển một cái nhìn toàn diện và được chia sẻ khắp toàn cầu về cách mà công nghệ đang ảnh hưởng đến cuộc sống chúng ta và định hình lại các môi trường kinh tế, xã hội, văn hóa, và con người của chúng ta. Chưa bao giờ có một thời điểm nào hứa hẹn hơn, hay có một tiềm năng nguy hiểm hơn. Tuy vậy, những nhà làm chính sách hôm nay thường bị mắc kẹt trong cách suy nghĩ tuyến tính truyền thống hoặc bị lôi kéo quá nhiều bởi các cuộc khủng hoảng liên tục ngăn cản họ có được những suy nghĩ mang tính chiến lược về các lực gây nên sự đổ vỡ và đổi mới vốn đang định hình tương lai chính ta.
Cuối cùng, tất cả đều dẫn về con người và các giá trị. Chúng ta cần phải định hình một tương lai mà ai cũng có phần bằng cách đặt nhân dân lên trên hết và trao quyền cho họ. Trong hoàn cảnh bi quan nhất, vô tính người nhất, cuộc Cách mạng Công nghiệp lần thứ tư có thể có tiềm năng “rô-bốt” hóa nhân loại và do đó tước đi chúng ta cả con tim và linh hồn. Tuy vậy, như một sự bổ sung cho các phẩm chất tốt nhất của con người – sự sáng tạo, sự đồng cảm, cách quản lý - nó cũng có thể đưa nhân loại vào một ý thức tập thể và đạo đức mới dựa trên một ý thức chung về số phận. Bổn phận của tất cả chúng ta là phải đảm bảo viễn cảnh sau diễn ra.
Trọng Huy
(Lược bản dịch của Hoài Nam
Tác giả: Klaus Schwab, “The Fourth Industrial Revolution”, Foreign Affairs, 12.12.2015)